خراسان پهناور در گذشته های بسیار دور گسترده تر از امروز بوده و در دورة ساسانیان نواحی مرو، بلخ، هرات و ماوراء النهر را شامل می شده است. خراسان بزرگ در رشد و گسترش زبان و ادب فارسی نقش بسزا داشته و شعرا و ادیبان بزرگی مانند فردوسی، خیام، رودکی، صناعی، عنصری، مولوی و دانشمندان مشهوری همچون بوعلی سینا، خوارزمی، ابوریحان بیرونی در این سرزمین پرورش یافته اند. در این بین خراسان جنوبی حدودا همان محدوده ای را شامل می شد که دورترها قهستان نامیده می شده است این منطقه با توجه به شواهد بسیار کهن به نظر میرسد، ردپای حیوانات عظیم الجثه در شمال بیرجند قدمت حیات طبیعی در منطقه را به 50 میلیون سال قبل می رساند. و سنگ نگارة لاخ مزار تاریخ حیات انسانی در خراسان جنوبی را به پیش از تاریخ پیوند می زند سنگ نگارة کال جنگال نیز در دامنة ارتفاعات رچ در 35 کیلومتری جنوب غربی بیرجند نبرد یک مرد (احتمالا پارتی) را با یک شیر به تصویر کشیده است. قهستان به دلیل شرایط جغرافیایی ویژه اش دومین مرکز مهم فرقة اسماعیلیه بعد از الموت بوده که تا حملة مغول دوام داشته است و آثار به جای مانده قلاع آن مانند قلعة کل حسن صباح و قلعة خوسف هم اکنون نیز قابل مشاهده است. در بین قلعه های جدیدتر از قلعة فورگ می توان نام برد، این قلعة زیبا توسط نادرشاه افشار بنیان گذاری شد و به لحاظ جایگاه قرارگیری و ساختار معماری از برجسته ترین نمونه قلعه های ایران به شمار می آید. معروف است که بنیان گذار اولیه شهر بیرجند سام نریمان بوده است.

بیرجند زادگاه بزرگان بسیاری مانند علامه عبدالعلی بیرجندی (ستاره شناس بزرگ)، ابن حسام خوسفی (شاعری که با دهقانی زندگی می کرد)، دکتر محمد حسن گنجی (بنیانگذار جغرافیای نوین ایران) و پروفسور معتمد نژاد (پدر ارتباطات ایران) و هم اکنون نیز دارای بالاترین تراکم دانشجویی در بین شهرهای ایران است و دانشجویان در مقاطع مختلف تحصیلی تا دکترا در دانشگاههای آزاد و دولتی مشغول به تحصیل می باشند. به عنوان قطب دانشگاهی شرق کشور شناخته می شود و سومین دانشگاه صنعتی کشور بعد از دانشگاههای صنعتی تهران و اصفهان در بیرجند به نام دانشگاه صنعتی شرق کشور در حال تاسیس می باشد.

همچنین خاستگاه موسیقی ویژة سنتی به نام موسیقی حوزة بیرجند است که معمولا با انواع حرکات موزون منحصر به فرد همراه است و هم اکنون دارای شهرت ملی و جهانی است.

از مهمترین صنایع دستی بیرجند می توان پارچه بافی (تون بافی) ، سفالگری، قالی، جاجیم، گلیم، زیلو، حصیر و سبد بافی، نمد بافی، سوزن دوزی و نوغان داری را نام برد. در روستاها سفالگری به صورت ساده انجام می شود. محصولات و سوغات اصلی منطقه را زرشک، زعفران، عناب، بادام، گردو، انواع کشک، قره قروت، آلوخشک، برگة هلو تشکیل می دهد.

لازم به ذکر است که بیرجند یکی از قطب های تولید زرشک و زعفران و عناب در دنیا می باشد.